Ανιχνεύοντας το ψεύδος και την αλήθεια

Η καχυποψία μας ακολουθεί παντού. Το ψεύδος είναι αρχαίο και καθόλου ασυνήθιστο. Τη φράση "πρόσεχε μη σε κοροϊδέψουν" την έχουμε ακούσει από γονείς, φίλους κι από τον εαυτό μας. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν...επαγγελματικούς λόγους να καταλαβαίνουν το ψεύδος, όπως οι ανακριτές, οι αστυνομικοί, οι ψυχίατροι.

Ένας αρχαίος τρόπος για τη διαπίστωση του ψεύδους είναι η λεγόμενη διαίσθηση.
Η λογική έχει κι αυτή το μερίδιό της, στην περίπτωση που ο ψεύτης πέφτει σε λογικές αντιφάσεις.
Ο αμυνόμενος όμως (αυτός που δέχεται το πιθανό ψεύδος) βασίζεται πάντα σ' αυτά βλέπει και που ακούει.
Πολλοί, λοιπόν, προσπάθησαν να βρουν τρόπους που να μη βασίζονται σ' αυτό που ο απέναντί τους δηλώνει.

Η λύση φάνηκε να προκύπτει όταν η βαρύτητα έπεσε σε διεργασίες που γίνονται στον άνθρωπο χωρίς τη θέλησή του. Το κλειδί ήταν αυτό που ονομάζουμε Αυτόνομο ή Φυτικό Νευρικό Σύστημα.
Αυξομειώσεις του καρδιακού ρυθμού, της αρτηριακής πίεσης, του εύρους της κόρης των οφθαλμών, φαινόμενα που λαμβάνουν χώρα στο δέρμα, στη φωνή και πολλές άλλες εκδηλώσεις εκπορεύονται από εκείνο το τμήμα του νευρικού συστήματος που λειτουργεί ανεξαρτήτως της θέλησής μας.

Το "έμπειρο μάτι" είναι θαυμάσιο, αλλά ο αριθμός είναι αναμφισβήτητος.
Έτσι άρχισαν οι προσπάθειες για την κατασκευή μηχανών που θα ανιχνεύουν τις αλλαγές στις λειτουργίες που ελέγχονται από το Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα και κατ' επέκταση το ψεύδος.

Το 1885 ο Cesar Lombroso, στην Ιταλία, επινόησε μια συσκευή που μπορούσε να ανιχνεύσει μεταβολές της αρτηριακής πιέσεως και τη χρησιμοποίησε για την εξιχνίαση αστυνομικών υποθέσεων.
Το 1914 ο Vittorio Benussi επικεντρώθηκε με άλλη συσκευή στη συχνότητα και το εύρος των αναπνοών.
Το 1920 ο John Larson, αξιωματικός της αστυνομίας, χρησιμοποίησε συσκευές που κατέγραφαν παραμέτρους από την αναπνοή και την αρτηριακη πίεση. Η συσκευή ήταν ο πρώτος πολύγραφος (Polygraph). Ωστόσο, το ανώτατο δικαστήριο της εποχής δεν ενέκρινε την εγκυρότητα των αποτελεσμάτων, ώστε να χρησιμοποιηθούν σε δίκες ως βάσιμα τεκμήρια.
Η περεταίρω εξέλιξη για τους ανιχνευτές ψεύδους θα βασιστεί στη θεωρία του Lippold για τον τρόμο της ανθρώπινης φωνής [1]
Στη δεκαετία του 1970 εμφανίζονται συσκευές που καταμετρούν διακυμάνσεις στον τόνο της φωνής, αφού είχε διατυπωθεί η άποψη που έλεγε ότι ο άνθρωπος που δηλώνει εν γνώσει του ένα σημαντικό ψεύδος υφίσταται ένα άλλοτε άλλου βαθμού ψυχικό στρες την ώρα που το λέει. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα μια ανεπαίσθητη αλλαγή στον τόνο της φωνής, που μπορεί να καταγραφεί με κατάλληλες συσκευές-ανιχνευτές.
Τρεις αξιωματούχοι των ενόπλων δυνάμεων των Η.Π.Α. (Alan Bell, Bill Ford και Charles McQuiston.) παραιτήθηκαν και ίδρυσαν μια εταιρία με την ονομασία Dektor Counterintelligence and Security. Η συσκευή που χρησιμοποίησαν ονομάστηκε Μετρητής ψυχολογικής καταπόνησης (Psychological Stress Evaluator-PSE 1).

Οι πολύγραφοι βελτιώνονται συνεχώς καταμετρώντας πάντα παραμέτρους που δεν επηρεάζονται από τη βούληση του ατόμου.

Οι αντιρρήσεις φυσικά υπάρχουν. Ο πολύγραφος προκαλεί τη δημιουργία του αντιπολύγραφου με το σλόγκαν "Ο πολύγραφος είναι τσαρλατάνος"

Η καχυποψία όμως και ο φόβος για το ψεύδος υπάρχουν, η εγκληματικότητα αυξάνεται κι έτσι το μόνο που απομένει είναι να εξελιχθούν οι μέθοδοι.

Φτάνουμε στη μέθοδο που ονομάστηκε ανίχνευση εγκεφαλικού αποτυπώματος (Brain Fingerprinting), δηλαδή την αναζήτηση κάποιου είδους δακτυλικών αποτυπωμάτων στον εγκέφαλο [2]. Κατά την εφαρμογή αυτής της μεθόδου, γίνεται μια αναφορά γεγονότων στο υπό εξέταση άτομο.
Ακολουθούν δύο περιπτώσεις: η μία στην οποία το άτομο δεν είχε συμμετοχή στο γεγονός που του περιγράφει ο εξεταστής και η δεύτερη στην οποία το άτομο είχε συμμετοχή κι επομένως το γεγονός είναι εκ των προτέρων εγγεγραμμένο στη μνήμη του. Στο υπό εξέταση άτομο γίνεται καταγραφή και ανάλυση της ηλεκτρικής δραστηριότητας του εγκεφάλου (MERMERs = memory and encoding related multifaceted electroencephalographic responses). Βρέθηκε ότι στην περίπτωση που το άτομο εκτίθεται σ' ένα ερέθισμα το οποίο έχει ήδη καταγραφεί εκ των προτέρων στη μνήμη του (λόγω προηγούμενης συμμετοχής του στο γεγονός που περιγράφεται) ένα ειδικό κύμα εμφανίζεται στο εγκεφαλογράφημα. Το κύμα αυτό ονομάστηκε P300 και αποτελεί μια πιο ασφαλή μέθοδο διαπίστωσης του ενδεχόμενου ψεύδους από τις προγενέστερες.

Οι προσπάθειες για να "κοιτάξουμε" μέσα στον εγκέφαλο συνεχίζονται κι έτσι επινοούνται τρόποι γι' αυτό το σκοπό που εμπλέκουν διαγνωστικές μεθόδους όπως η μαγνητική τομογραφία (MRI) [3]. Ο συνδυασμός MRI και πολύγραφου στενεύει τα περιθώρια λάθους της μεθόδου ανίχνευσης του ψεύδους. Με τέτοιες μεθόδους χαρτογραφούνται εκείνες οι περιοχές του εγκεφάλου που ενεργοποιούνται όταν το άτομο ψεύδεται συνειδητά.

Αν ρίξουμε μια ματιά στο μακρινό, αλλά και στο πρόσφατο παρελθόν θα δούμε φριχτά σωματικά βασανιστήρια με σκοπό την απόσπαση μιας ομολογίας από αιχμαλώτους, ομήρους κ.λ.π. Θα δούμε, επίσης, στρατιές ανθρώπων με απίστευτη θέληση που δεν υπέκυψαν και που άλλοτε ονομάστηκαν ήρωες και άλλοτε ακραίοι στενοκέφαλοι. Έφτασαν ως το θάνατο και κάποιο μυστικό το κράτησαν μέσα τους, δηλαδή σε κάποια περιοχή του εγκεφάλου τους. Τι γίνεται όμως όταν αυτός ο εγκέφαλος θα μπορεί να διαβάζεται χωρίς σταγόνα αίμα;
Φαντάζομαι πως όλοι θα εύχονται για τις μεθόδους ανίχνευσης του ψεύδους, όταν τελειοποιηθούν, να χρησιμοποιούνται μόνον για την εξιχνίαση εγκλημάτων που κανείς δεν θα ήθελε να συμβαίνουν στην κοινωνία που ζει. Θα χαιρετίζαμε μια πολυεπιστημονική ιατροδικαστική η οποία όχι μόνο θα αποκάλυπτε ενόχους, αλλά και με την προβολή της ισχύος της θα απέτρεπε φιλόδοξους εγκληματίες στο να ενεργήσουν, λαμβάνοντας μ' αυτόν τον τρόπο έναν αναίμακτο γενικοπροληπτικό χαρακτήρα.

Η ιδέα όμως ότι ούτε μέσα στον εγκέφαλό μου δεν μπορώ πλέον να είμαι μόνος δημιουργεί ακαθόριστες, ίσως, ανησυχίες. Μας ταράζουν οι υποκλοπές στα τηλέφωνα. Στο ίδιο μας το μυαλό;


1. Lippold O, Physiological Tremor, Scientific American, vol. 224, no. 3, pp. 65-73, 1971.
2. Farwell LA, Using brain MERMER testing to detect knowledge despite efforts to conceal, Journal of Forensic Sciences, Vol. 46, Issue 1, 2001.
3. Feroze B. Mohamed, PhD et al, Brain Mapping of Deception and Truth Telling about an Ecologically Valid Situation: Functional MRI Imaging and Polygraph Investigation—Initial Experience, Radiology: Volume 238: Number 2, February 2006